Quảng Nam “núi sông hùng vĩ nên con người tư chất thông minh, kẻ sĩ có lòng cương trực, thẳng thắn…”. Quốc sử quán triều Nguyễn ngay từ giữa thế kỷ XIX nhận định về vùng đất xứ Quảng như vậy.
Có lẽ cuộc khai sơn phá thạch đầy gian lao thời mở cõi bắt đầu từ thế kỷ XIV, rồi những biến chuyển lịch sử dữ dội của các thế kỷ tiếp theo đã đào luyện nên con người xứ Quảng những phẩm chất tốt đẹp, nổi trội, mà tiêu biểu là sự kết tinh bởi những anh hùng hào kiệt. Riêng cuối thế kỷ XIX đến nửa đầu thế kỷ XX, theo một số nhà nghiên cứu thì Quảng Nam là trung tâm cách mạng của cả nước. Đây là giai đoạn Quảng Nam nở rộ nhân tài trên tất cả các lĩnh vực chính trị, văn hóa, khoa học, giáo dục… Đối với phim tài liệu, “địa linh nhân kiệt” ấy quả là một “mỏ quặng” có trữ lượng lớn cho các cơ quan báo chí, các nhà phim tài liệu khai thác.
Đối với Đài Phát thanh – Truyền hình Quảng Nam (QRT) ngay từ những ngày đầu thành lập mảng phim tài liệu đã được quan tâm. Việc thực hiện các phim tài liệu kỷ niệm những sự kiện, ngày lễ lớn, phim dự Liên hoan truyền hình toàn quốc đã tạo điều kiện cho phóng viên rèn tay nghề. Bên cạnh đó Ban Giám đốc Đài cũng quan tâm đưa một số người đi đào tạo tại Đại học Sân khấu – Điện ảnh TP Hồ Chí Minh. Đây là bước chuẩn bị khá cơ bản nguồn nhân lực cho Đài, nhất là với mảng phim tài liệu.
Đặc biệt từ khi Tỉnh ủy Quảng Nam ban hành Chỉ thị 10, sau đó là Chỉ thị 54 về sưu tầm phát huy các tài liệu, hiện vật về đề tài chiến tranh cách mạng và tiếp đó là dự án phim Mẹ Thu Bồn đã thực sự tạo ra “cú hích” mạnh mẽ cho lĩnh vực phim tài liệu lịch sử của QRT. Riêng dự án phim Mẹ Thu Bồn đã cho ra đời nhiều phim danh nhân có giá trị như phim Phan Châu Trinh và bộ ba xứ Quảng, phim Người cộng sự, Lê Đình Thám,… Những phim về danh nhân lịch sử này cùng với các phim tài liệu về vùng đất, con người, trầm tích văn hóa xứ Quảng đã đem lại tiếng vang lớn cho dự án phim Mẹ Thu Bồn, đồng thời tô đậm thêm bản sắc xứ Quảng của cánh sóng QRT.
Sự “bùng nổ” cho phim tài liệu lịch sử của QRT phải đợi đến chủ trương của tỉnh về đặt hàng làm phim lịch sử, phim danh nhân xứ Quảng. Bắt đầu từ năm 2016, Đài Phát thanh – Truyền hình Quảng Nam đã tham mưu cho Tỉnh ủy, UBND tỉnh và mỗi năm đã được tỉnh đặt hàng sản xuất 05 phim tài liệu về các sự kiện và nhân vật lịch sử của xứ Quảng từ thời cận đại đến đương đại. Từ đó đến nay (2024), Đài đã sản xuất được 45 bộ phim tài liệu về vùng đất, con người Quảng Nam. Trong đó phim tài liệu về danh nhân xứ Quảng đạt được thành tựu đáng kể.
Các danh nhân được lựa chọn để làm phim chủ yếu là các danh thần triều Nguyễn có nhiều công lớn, các chí sĩ tham gia phong trào Nghĩa hội, Duy tân, và khởi nghĩa Việt Nam quang phục hội 1916 như Phạm Phú Thứ, Nguyễn Duy Hiệu, Tiểu La Nguyễn Thành, Trần Quý Cáp, Đỗ Đăng Tuyển, Phan Thành Tài, Lê Đình Dương…
Mẫu danh nhân thứ hai là những tấm gương cộng sản xứ Quảng nổi tiếng mà trước hết là những nhà lãnh đạo tài giỏi như Võ Chí Công, Hồ Nghinh, Huỳnh Ngọc Huệ, Nguyễn Trác, Vũ Trọng Hoàng, Mười Chấp… và những anh hùng liệt sĩ nổi tiếng như Mẹ Thứ, anh Nguyễn Văn Trỗi, chị Trần Thị Lý – Người con gái Việt Nam.
Một số trí thức, văn nghệ sĩ cách mạng có đóng góp lớn cho nền văn hóa đất nước như nhà văn Phan Tứ, Võ Quảng, Vũ Hạnh cũng đã được đưa lên phim.
Với sự quan tâm chỉ đạo của Ban Giám đốc Đài, sê ri phim lịch sử, danh nhân xứ Quảng được thực hiện một cách quy mô, địa bàn tác nghiệp cũng mở rộng ra cả nước như Hà Nội, Tân Trào, Thanh Nghệ Tĩnh, Nam Trung Bộ, thành phố Hồ Chí Minh, Bến Tre, Tây Nguyên… Người làm phim cũng có điều kiện phỏng vấn các nhà nghiên cứu có tên tuổi của cả nước. Đặc biệt người làm phim còn có điều kiện tiếp cận những tư liệu quý tại Trung tâm Lưu trữ quốc gia I, Quốc gia II. Phim Người cộng sự, phản ánh cuộc đời hoạt động của nhà cách mạng Phan Bôi – Hoàng Hữu Nam là một ví dụ điển hình.
Tương tự như vậy, tại Trung tâm Lưu trữ quốc gia II thành phố Hồ Chí Minh, e kip làm phim đã tìm thấy những văn bản tối mật mà phủ tổng thống của Ngô Đình Diệm chỉ đạo cho tỉnh trưởng Quảng Nam phải cấp thiết ngụy tạo các văn bản nhằm chứng minh không có chuyện chính quyền này đã tra tấn tàn bạo nữ tù nhân Trần Thị Lý. Người xem thực sự bị thuyết phục bởi những dòng chữ không thể chối cãi về tội ác mà chính quyền Mỹ Diệm đã gây ra đối với “Người con gái Việt Nam” và càng khâm phục hơn “tinh thần thép” của chị Trần Thị Lý.
Là một bộ phận cấu thành của sê ri phim tài liệu về lịch sử xứ Quảng, mảng phim danh nhân góp phần tái hiện một cách sinh động, xác thực về mảnh đất và con người Quảng Nam trong gần 2 thế kỷ qua. Thật vậy, nếu xếp các phim danh nhân này theo tuyến tính thời gian, ta có thể thấy bối cảnh, sự chuyển động “nhọc nhằn nhưng luôn tiến về phía trước” của lịch sử đất nước, của quê hương xứ Quảng qua hành trạng của các danh nhân.
Đó là nhà canh tân Phạm Phú Thứ với những hoài bão đổi mới nước Việt phong kiến trì trệ theo con đường phát triển công nghệ và giáo dục phương Tây nhằm bảo vệ nền độc lập nhưng cuối cùng phải thất bại vì đơn độc; là Nguyễn Duy Hiệu biết rõ “sức người Nam không địch lại người Tây” nhưng ngoài ngọn cờ Cần Vương, người anh hùng không có sự lựa chọn nào khác nên phải “vì danh nghĩa mà làm”, tuốt gươm quyết sống mái với quân xâm lược.
Rồi một loạt các nhân vật từ Đỗ Đăng Tuyển, Tiểu La Nguyễn Thành cho đến “bộ ba xứ Quảng”, Lê Đình Dương…cho thấy sự chuyển biến của ngọn cờ cứu nước từ ý thức hệ phong kiến sang tư tưởng dân quyền ở xứ Quảng cũng như trên bình diện cả nước đầu thế kỷ XX. Qua se ri phim danh nhân xứ Quảng này, cũng thể hiện rõ bước đi lên của phong trào cách mạng trên quê hương Quảng Nam dưới ngọn cờ của Đảng cộng sản. Đó là những người của “buổi đầu gieo hạt” như Đỗ Quang, Lê Quang Sung…cho đến những tháng năm thăng trầm của phong trào, rồi ngày toàn thắng vinh quang mà gương mặt đại diện là nhà cách mạng tên tuổi như Võ Chí Công, Hồ Nghinh, Đỗ thế Chấp…
Không chỉ bàn những chuyện đại sự to tát, một số phim danh nhân còn có những đóng góp rất thiết thực và đầy ý nghĩa. Các phim về Đỗ Quang, Huỳnh Ngọc Huệ đã đánh động dư luận, nhờ đó mộ phần khiêm tốn của hai nhà cách mạng nổi tiếng này đã được đầu tư xây dựng khang trang hơn. Phim Chí sĩ đỗ Đăng Tuyển đã góp mặt trong hồ sơ khoa học đệ trình lên Bộ Văn hóa – Thể thao và Du lịch, nhờ đó mộ danh nhân này vừa được công nhận Di tích lịch sử văn hóa cấp quốc gia. Mảng phim danh nhân vừa có tác dụng rất tốt trong việc giáo dục truyền thống yêu nước cho thế hệ trẻ, đồng thời sẽ là nguồn tài liệu lưu trữ có giá trị văn hóa và khoa học quý giá.
Chất liệu cho phim tài liệu lịch sử, trong đó có mảng phim danh nhân xứ Quảng vẫn còn rất phong phú, dồi dào. Nhiều nhân vật lịch sử thời cận đại, bao gồm các danh thần triều Nguyễn, các chí sĩ của phong trào Nghĩa hội, Duy Tân vẫn chưa được đề cập đến. Riêng giai đoạn lịch sử Quảng Nam từ khi có Đảng, còn rất nhiều vị lãnh đạo tên tuổi, nhiều trí thức văn nghệ sĩ và những anh hùng nổi tiếng khắp cả nước vẫn chưa được xây dựng thành phim. Trong khi đó nhân chứng lịch sử của giai đoạn này phần lớn đã về với “thế giới người hiền” khiến cho việc làm phim khó khăn hơn.
Để đảm bảo mục tiêu đề ra, hằng năm trong số 5 phim tài liệu lịch sử được sản xuất, lãnh đạo Đài ưu tiên cho mảng danh nhân xứ Quảng, đặc biệt là các nhân vật đương đại để phát huy tốt nhất nguồn cứ liệu lịch sử, và nhân chứng liên quan. Với sự quan tâm của tỉnh và bằng cách tổ chức sản xuất hợp lý này, mảng phim tài liệu danh nhân xứ Quảng của Đài Phát thanh – Truyền hình Quảng Nam chắc chắn sẽ tiếp tục gặt hái nhiều thành tựu mới trong thời gian tới.
Duy Hiển